KHUẤT
ĐẨU
Tiếng
sáo người em út
Dù là một nhà văn được nhóm Sáng Tạo phát hiện, nhưng Dương Nghiễm
Mậu không viết như Mai Thảo, nghĩa là không cách tân lối viết, không quá chú
trọng làm sao cho mỗi chữ gõ lên nghe leng keng.
Ông có vẻ như một “phu chữ” kiên nhẫn “gánh” những con chữ như
cách Hữu Loan gánh từng tảng đá, để dựng nên ngôi nhà chữ nghĩa của mình. Ngôi
nhà ấy, mới trông rất bình thường nếu không muốn nói là tầm thường.
Nhưng bước vào trong, cái vừa hấp dẫn vừa làm ta ngài ngại, chính
là không khí trong mỗi truyện, một không khí hơi lành lạnh, hơi u uất, hơi dằng
xé. Truyện nào cũng đau đau, buồn buồn, để lại hay làm bật lên trong lòng người
đọc những suy nghĩ, những băn khoăn thực khó gọi tên, nhưng rất gần và rất thực.
Như truyện có thể gọi là rất mỏng và rất nhẹ của ông mà tôi sắp
nói tới đây: truyện Tiếng sáo người em út.
Truyện không hơn 10 trang in, chỉ có 3 nhân vật. Người anh cả,
người em út và người cha vừa mới chết.
Người anh cả về thăm nhà không báo trước, nghe tiếng sáo của người
em út không còn thô mộc mà nay đã chín, cảm thấy rất vui. Người anh
vào nhà, thấy cha đang nằm, để yên cho cha ngủ. Nói chuyện với người em đang
xúc lúa từ cỗ áo quan, mới biết người em gái kề đã chết. Nói về ông nội, về mẹ.
Sau cùng người em út nhờ người anh cả giúp mình khiêng cỗ áo quan lên nhà
trên. Người anh nhíu mày: “Mang lên làm gì?”. “Cho cha nằm”, người em
nói. Người anh lặng đi đôi mắt mở lớn nhìn người em không chớp: “cha chết rồi
sao?”. “Cha đi tối hôm qua”. Người anh vụt bỏ chạy lên nhà trên, tiếng bước
chân, tiếng cửa va đập rồi tiếng khóc oằn lên…
Những sự việc nêu trên tưởng là rất bình thường hóa ra rất kịch
tính. Từng lớp, từng lớp như những cánh cửa gỗ trong một ngôi nhà cổ mở dần ra,
để sau cùng dẫn người đọc tới cái nỗi đau òa vỡ của người anh cả: sau bao nhiêu
năm mới về thăm nhà thì cha đã chết! Chỉ ba chữ khóc oằn lên đã
cho ta thấy được cái bất hạnh nghẹn ngào của đứa con tự kết tội mình.
Nhưng nếu chỉ để kể lại một câu chuyện buồn như thế thì chắc tác
giả cũng không muốn kể làm gì. Tác giả còn muốn hơn thế nữa. Muốn qua người em
út nói đến cách sống và cách nhìn đời của người cha. Một người, cả đời
không làm gì quấy, không có gì phải hối hận…cha nhẹ lòng khi nhắm mắt có con ở
bên. Con hãy thổi sáo cho cha nghe. Và em đã thổi sáo từ đêm qua đến giờ…
Người em út , mới đọc lướt qua, tưởng đó là một người vô tâm nếu
không muốn nói là không giữ tròn chữ hiếu. Cha chết mà lại đi thổi sáo! Chẳng
tẩm liệm, chẵng để cha mang theo một thứ gì ngoài những hạt thóc đựng trong
ruột tượng của mẹ. Tự mình bồng cha lên đặt vào cổ áo quan, để cha gối đầu lên
đó. Cũng không ma chay, chỉ có bát cơm trắng mời cha cùng ăn với hai anh em.
Cũng không trống kèn ỉ eo, chỉ có mỗi tiếng sáo đơn độc của mình!
Nhưng đó là một người con trai út rất hiểu cha, yêu cha và biết
nối chí cha, dù giặc giã, dù trâu không còn một con cũng cố bám lấy đất vì đất
vẫn chung tình cho họ từng hạt lúa. Khi người em thổi cơm, từng hạt gạo rơi
xuống gặp phải lửa thành bỏng gạo, người em nhặt lên bỏ vào miệng chứ không để
cháy thành than. Và tuy người em út bảo anh về thì em sẽ đi, nhưng cuối
cùng: anh nghĩ em bỏ nơi này mà đi được sao? Ai cũng bỏ đi cả thì nơi
này ai coi, ruộng ai cày và những người như anh lấy đâu nơi để trở về?
Người em út qua những cử chỉ, lời nói có vẻ không còn là một người
em nhỏ bé nữa. Anh ta sống bên cạnh cha từ nhỏ, chứng kiến bao nhiêu cái chết,
bao nhiêu đổi thay chẳng những đã trưởng thành mà còn trở nên già dặn, sâu sắc.
Ta có cảm tưởng người anh cả đang nói chuyện với cha mình chứ không phải với
người em út. Hay nói cách khác, chính người em út là hình bóng còn đọng lại của
người cha.
Người anh cả, thời gian và đường xa đã dạy cho anh những
gì? Chị bé đã chết, bao nhiêu người đã chết, bao nhiêu đổi thay, anh đâu có
sống với những điều đó? người mà mỗi lần nhắc tới anh, cha tép
miệng rồi mỉm cười: nó có còn sống thì cũng như đã chết.
Người anh trở về ít nhiều mang mặc cảm tội lỗi với gia đình. Nhưng
đó không phải là một người phá gia chi tử, không đàng đúm ngược xuôi mà bỏ nhà
đi vì một mộng tưởng nào đó, cho dù là lạc đường dại dột. Người cha với lòng
thương con, đã bênh vực người anh cả khi nói, anh đã sống thay cho cha.
Trong truyện Gia tài của mẹ, người mẹ chính là hình ảnh tượng
trưng của một nước Việt Nam nội chiến từng ngày. Thì ở truyện này, tôi cũng
thấy một nước Việt Nam qua hình ảnh của người cha nghèo dù trải qua bao đời vẫn
bám giữ lấy đất và truyền lại ý nguyện đó cho thế hệ mai sau.
Truyện được viết tại Sài Gòn, 1974. Gần 40 năm sau, đọc lại mà
giật mình. Những ruộng đồng Việt Nam, giờ rất thiếu đàn ông, chỉ có đàn bà và
các người già là còn cố bám lấy đất.
Người anh cả ấy, giả dụ như ra đi từ sau 75 liệu lúc này trở về có
còn được nghe tiếng sáo của người em út? Một tiếng sáo rất nhẹ nhàng nhưng là
tiếng sáo nhẫn nhục của người ở lại. Tiếng sáo không than van, không óan trách,
nhưng sao nghe rất bùi ngùi.
Vì bỏ nơi này mà đi được sao, nên tác giả sau 75 không
ngờ lại là “người em út”, người sống với bao nhiêu đổi thay, bao người
đã chết, quyết trụ lại nơi này dù biết rằng ô nhục, tù đày vì nếu không
thì những người như các anh lấy đâu nơi để trở về?
Trên tôi đã nói, những con chữ của tác giả rất thô mộc. Không kéo
lê thê với những tính từ trùng lắp không cần thiết. Tôi có cảm giác những con
chữ ấy là những hạt gạo trên sàng, nghĩa là tác giả đã lọc lựa rất kỹ, nhất là
những hạt sạn. Người khác, có thể vì tiếng sáo mà kết thêm hoa lá cành để có
thể là tiếng sáo của Trương Lương, hay của Trương Chi. Nhưng ở đây: tiếng
sáo không còn thô mộc, non nớt, chập chững những bước đầu đời mà nay tiếng sáo
đã chín. Từ thô mộc/non nớt/chập chững đến đã
chín là cả một khoảng thời gian dài. Những lần tiếng sáo cất lên, đều
vui tươi thanh thoát, chỉ sau cùng, khi chôn cha xong, mới bi thiết.
Tiếng sáo ấy tuy phát ra từ hơi thở của người con út, nhưng thực
sự là tiếng lòng của người cha. Vì thế, khi thổi xong, người em út đã cắm chiếc
sáo trên mộ cha. Cử chỉ này gợi nhớ đến người xưa trả kiếm bên mộ. Lòng hiếu
thảo của người em út thật khác người, bi tráng.
Tác giả cố ý không đặt tên cho các nhân vật. Chỉ nhắc đi nhắc
lại, người cha, người anh cả, người em út. Vậy nên, người nào cũng
có thể là người cha, người anh cả và người em út trong mỗi gia đình Việt Nam.
Có nghĩa rằng ít nhiều người đọc bồi hồi thấy thấp thoáng hình bóng của mình
trong đó.
Tiếng sáo nói lên được tiếng lòng của người cha, thì cỗ áo quan
lại nói lên cả một khoảng thời gian dài từ ông nội với cái án xử bắn, với đứa
con gái chết chùm một lúc bốn người không nhặt được xác để chôn, nó gợi nhớ đến
một cuộc chiến tranh quá dài, dài đến nỗi không còn làm ai xúc động được nữa
trước cái chết. Và tấm nhiễu đỏ, được chôn theo cha, phải chăng là máu và nước
mắt từ nay hãy tan vào lòng đất để cho cây lúa lại mọc lên tươi tốt?
Nhiều người thường nói tới cái hiện sinh mà Dương Nghiễm Mậu chịu
ảnh hưởng của các trào lưu phương tây. Tôi nghĩ, cũng chỉ là một chiếc áo mà
chính họ cho là đẹp, là mới, muốn khoác lên tư tưởng Dương Nghiễm Mậu, thế
thôi. Tư tưởng của ông rất Việt Nam, rất nhân hậu. Có ảnh hưởng chăng là cách
viết, cách dùng câu chữ, cách dựng truyện của ông. Mỗi chi tiết đều phải thật
cần thiết, phải sắp xếp sao cho thật khoa học. Từ chiếc sáo đến cỗ áo quan, cái
ruột tượng của mẹ, bát cám lợn, bát cơm…đều được đặt đúng lúc đúng chỗ. Vì vậy,
truyện không lan man mà chặt chẽ như một kịch bản phim. Trọng tâm của truyện là
tâm hồn và nhân cách của người cha được bao quanh những lớp vỏ như một củ hành.
Cái lõi cay nhất, nồng nhất nằm ở lớp vỏ tận cùng. Chỉ một cái ruột tượng của
mẹ đựng đầy lúa để gối đầu cho cha, cũng đủ cho ta thấy ông yêu vợ đến thế nào.
Và cũng chỉ có người con út mới hiểu được tình yêu đó của ông.
Tôi thấy cách viết đó phảng phất như E.Hemingway viết Lão
ngư ông và biển cả. Cái bộ xương cá bên cạnh chiếc thuyền tơi tả kia nếu
tác giả không đưa vào truyện thì coi như đã không có một Lão ngư ông và biển cả
làm xúc động cả thế giới.
Truyện cũng gợi nhớ đến Malentendu của A. Camus, ở đó người em gái
Martha đã nguyền rủa người anh vắng mặt của mình với tất cả căm hận, vì thế mới
đưa đến ngộ nhận đến nỗi người mẹ giết con. Ở đây, người em không kết án người
anh, tuy có ít nhiều trách móc anh đã bỏ nhà đi. Vì vậy, toàn bộ câu chuyện tuy
có vẻ buồn nhưng không đến nỗi trở thành bi kịch. Vẫn có chỗ cho tình anh em,
tình cha con, có chỗ cho sự dung thứ. Và đó là cái khác biệt giữa một Âu châu
đổ nát sau thế chiến thứ hai với một Việt Nam sau một cuộc chiến tương tàn quá
dài.
Chỉ với một truyện ngắn này thôi, ta cũng đã nhìn ra được tầm vóc
của một bậc thầy. Phải chăng vì vậy mà Vũ Hạnh đã dùng cái mã tấu “phản động”
để “chặt” ông khi thấy tác phẩm này được tái bản?
Khuất Đẩu
06/12/2012
Nguồn: THƯ QUÁN BẢN THẢO SỐ 55
