Nhắc đến Boris
Leonidovich Pasternak (Борис Леонидович
Пастернак) là nhắc đến tiểu thuyết "Bác
sĩ Zhivago", mà
tác giả phải để ra hàng chục năm mới hoàn thành và không thể nào công bố bằng
ngôn ngữ của mình, trên quê hương của mình. Thật vậy, khi tác phẩm ra đời (năm
1955), dưới áp lực những lời công kích, phê phán của giới văn học và chính trị, không một nhà xuất bản nào nhận
bản thảo. Phải chờ đến một năm sau, tác phẩm mới được xuất bản tại nước Ý, bản
tiếng Nga và bản dịch tiếng Ý! Ngay sau đó, cuốn truyện được dịch sang nhiều
ngôn ngữ khác, xuất bản tại nhiều quốc gia khác ( tiếng Pháp, Đức, Tây Ban Nha,
Bồ Đào Nha, Thuỵ Điển, Na Uy, Đan Mạch, Phần Lan...) Bản tiếng Anh đầu tiên do Max Hayward và Manya Harari dịch, xuất bản vào tháng 8
năm 1958, là bản dịch tiếng Anh duy nhất được biết trong suốt 50 năm
và trong hai năm 1958, 1959 đứng đầu danh sách best-seller của
báo The New York Times trong
26 tuần. Độc giả Việt Nam đã sớm đọc được từ năm 1974, với bản dịch của Nguyễn
Hữu Hiệu, nhan đề "Vĩnh biệt tình
em", do Tổ hợp Gió xuất bản tại Saigon.
Và sau đó là bản dịch của Lê Khánh Trường, in trong "Boris Pasternak, Con người và tác phẩm", Nxb Tp Hồ Chí Minh, 1988. Mãi hai mươi tám năm sau khi tác giả qua đời,
"Bác sĩ Zhivago"
lần đầu tiên mới được in tại Liên Xô! (
1988 ).
Nhắc đến Boris
Pasternak là nhắc đến Giải Nobel về văn học được trao cho ông vào
năm 1958, một sự kiện làm tốn bao nhiêu giấy mực từ thời điểm đó đến tận hàng
chục năm về sau. Phản hồi nhanh chóng của Boris Pasternak khi được tin là bức điện tín gửi ngay sang Thuỵ
Điển: " Vô cùng biết ơn, cảm động, tự hào, ngạc nhiên, bối rối". Tiếp
theo là sự công kích, phản đối nặng nề, cay độc, trực diện, việc khai trừ Boris Pasternak ra khỏi Hội Nhà Văn Liên
Xô,và sự đe doạ nếu ông đi nhận giải thưởng sẽ không được phép trở về quê
hương. Ông đành phải gởi bức điện tín thứ hai: " Nhìn nhận ý nghĩa của
sự trọng vọng này trong xã hội tôi đang sống, tôi buộc phải từ chối giải thưởng
không xứng đáng được trao cho tôi. Xin đừng xem sự từ chối tự nguyện của tôi là
một hành động xúc phạm." Viện Hàn Lâm Hoàng gia Thuỵ Điển tiếp nhận
thông tin này bằng một văn bản chính thức trong đó nêu rõ: "... Tất
nhiên sự từ chối này không ảnh hưởng đến hiệu lực của giải thưởng. Chỉ có điều
là Viện Hàn Lâm lấy làm tiếc phải thông báo là lễ trao giải không thể diễn ra." Tháng 12 năm 1989, con trai của Boris Pasternak là nhà văn Evguenii đã được mời sang Thuỵ Điển nhận giải
thưởng thay ông, với những nghi thức long trọng của một lễ trao giải chính thức. Sự
kiện này đã chứng minh cho những lời ông viết trong bài thơ Giải thưởng Nobel:
...Nhưng dù đã cận kề cái chết
Tôi vẫn tin sẽ sớm đến ngày
Hận thù sỉ nhục phải lùi bước
Trước sức mạnh lẽ phải lòng ngay.
Gắn kết hai sự kiện nêu trên, câu hỏi được đặt ra là:
Phải chăng Boris Pasternak được
trao giải Nobel nhờ ( và chỉ nhờ ) tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago? Ngoài cuốn truyện này và một số tác phẩm
văn xuôi khác, ông còn nổi tiếng là một dịch giả tài năng. Trong thời gian những
sáng tác của mình không phổ biến được, ông chuyên chú dịch thơ cổ điển tiếng
Pháp, tiếng Đức ( cuốn Faust của
Goethe ), và nhất là tiếng Anh. Các bản dịch những bi kịch của Shakespeare được đánh giá là những bản
tiếng Nga hay nhất.
Tuy nhiên, thể loại để lại dấu ấn rõ nhất về con người
đa tài này vẫn là thơ. Ngay Viện Hàn Lâm Thuỵ Điển khi quyết định trao giải cho
ông cũng đã nói rõ Boris Pasternak
được chọn " nhờ những thành tựu xuất sắc trong thi ca trữ tình hiện đại,
cũng như nhờ sự tiếp nối truyền thống tiểu thuyết sử thi vĩ đại của văn học
Nga".
Xuất thân từ một gia đình trí thức - nghệ sĩ gốc người
Do Thái, cha là hoạ sĩ, viện sĩ Viện Hàn Lâm Nghệ thuật St Peterburg, mẹ là nhạc sĩ dương cầm, Boris Pasternak đã trải qua một tuổi thơ
êm đềm, thấm đẫm không khí nghệ thuật, xung quanh những khách giao du thường
xuyên là những nhân vật đã thành danh: nhà thơ Rainer Maria Rilke, nhà văn Lev Tolstoy, nhà soạn nhạc Sergey Rahmanina... Ông sớm yêu thích âm nhạc
và bỏ ra sáu năm để học nhạc. Đến 19 tuổi ông đột ngột từ bỏ âm nhạc để theo học
đại học ngành triết tại Nga và tại Đức ( từ 1909 đến 1913 ). Những tri thức triết
học đã giúp ông khám phá thiên hướng thơ ca tiềm tàng lâu nay chưa trổi dậy.
Năm 1914, ông in tập thơ đầu tiên " Sinh đôi trong đám mây ", gây được
nhiều thiện cảm trong công chúng. Năm 1922, ông cho ra đời tập thơ " Chị
tôi, cuộc đời ", được các nhà thơ đương thời ( Maïakovski, Tsvetaïeva, Mandelstan, Ehrenburg ) tán
thưởng, ông nhanh chóng nổi
tiếng từ đây. Một năm sau ông xuất bản tiếp cuốn " Những chủ đề và biến tấu
", đã viết từ năm 1918, nay mới công bố. Và những năm sau đó ông lần lượt
cho xuất bản nhiều thi tập khác. Ngay trong cuốn tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, ông dành hẳn phần cuối truyện để đưa
vào 25 bài thơ dưới nhan đề Thơ Yuri
Zhivago,
mà người đọc có thể hiểu là Thơ Boris
Pasternak. Thơ
của Yuri Zhivago hẳn
là viết cho Lara, nhân vật nữ trong tiểu thuyết, hoá thân của Olga Ivinskaya, tình yêu lớn của tác giả những
năm cuối đời. Tuy nhiên, trong tất cả những bài thơ của tập này,
chỉ có ba bài nhắc đến người tình Lara (
Mùa thu, Chia tay, Hẹn hò ), còn những bài khác thuộc chủ đề và nguồn cảm hứng
khác: Chức năng của nhà thơ ( Hamlet, Tháng tám, Bình minh ), hình ảnh cuộc sống
trên đất nước Nga ( Cây hoa bia, Hôn lễ ), và nhiều nhất là thiên nhiên ( Tháng
ba, Đêm trắng, Mùa hè ở thành phố ), nhất là mối giao hoà giữa tình cảm con người
với thiên nhiên ( Gió, Mùa thu, Đêm đông... ).
Trong vũ trụ thơ của Boris Pasternak, con người là một yếu tố của
phong cảnh. Phong cảnh không phải chỉ là bức tranh tĩnh. Ông quan sát, cảm nhận,
ghi chép và mô tả những hiện tượng thiên nhiên, giông, bão, tuyết, gió, mặt trời
mọc và lặn...Trong
từng khoảnh khắc, ông đọc được những tình cảm trên khuôn mặt của thiên nhiên.
Ông so sánh tiếng động đánh thức ông buổi sáng ở Venice như những chiếc nĩa cắm sáu đến tận
cán vào trong lớp sương mù. Ông viết về các tháng, các mùa trong năm. Những bài
thơ viết về tháng hai, tháng ba, tháng ba, tháng tám... với những nét chấm phá
gợi nhớ những tình cảm, những nhân vật liên quan. Ông viết về đủ bốn mùa xuân,
hạ, thu, đông. Thu sầu, thu buồn nhưng vẫn là thu quyến rũ, đông tàn, đông lạnh
nhưng vẫn nồng ấm tình người, vẫn ngời sáng niềm hy vọng:
Mọi vật
đều tan biến trong
Màn
tuyết trắng
Ngọn nến
cháy trên bàn
Ngọn nến
sáng.
Những tình cảm đó không phải chỉ của riêng nhà thơ,
cũng không phải chỉ gắn với cỏ cây, mây nước, mà tất cả xuất phát từ Cuộc Sống,
với ông, cuộc sống là đề tài trữ tình đích thực của thơ, bởi " Con người
sinh ra để sống, không phải để chuẩn bị cho cuộc sống". Boris Pasternak tự đặt cho mình đạo đức của
nhà văn mà ông cố giữ đến cùng: Người nghệ sĩ không thể tuân theo ý muốn của một
cá nhân hay một thể chế chính trị nào. Nghệ thuật chỉ có thể có một lý tưởng phục
vụ là cuộc sống. " Chỉ có cuộc sống phải chỉ bảo cho con người xây dựng vũ
trụ tinh thần của mình. Người nghệ sĩ phải trung thành với cuộc sống, bằng cách
chỉ viết những tinh hoa của lương tâm mình".
Và
hãy nhớ không phút giây phản bội
Niềm
tin ta hằng ấp ủ bấy lâu
Điều
quan trọng là nhớ luôn phải giữ
Nguồn
sống cháy bùng mãi đến mai sau.
Trong một bài viết có tính cách tự truyện, ông bộc bạch:
" Mối quan tâm thường xuyên của tôi là mỗi bài thơ, tự nó, phải chứa đựng
một cái gì đó, một ý tưởng mới, hay một khung cảnh mới". Và ông vẫn liên tục
viết cho đến những năm cuối đời, ốm đau, bệnh tật.
Ngày 30 tháng 5 năm 1960, Boris Pasternak qua đời tại quê nhà, nhẹ nhàng, thanh thản. Lời cuối ông nói với các con là: " Cha
không còn nghe rõ. Trước mắt cha là màn sương mù, nhưng rồi sẽ tan biến cả
thôi. Ngày mai các con đừng quên mở cửa sổ!". Cái chết của một người để lại cho văn học Nga
( và thế giới ) những tác phẩm giá trị gồm nhiều thể loại, chỉ được thông báo bằng
một mẩu tin nhỏ trên tờ " Literaturnaya
Gazeta " ( báo Văn học ). Ngay hôm sau nữ thi sĩ Anna Akhmatova viết bài " Cái chết của
một nhà thơ ":
Tiếng nói
không mô phỏng được đã tắt hôm qua
Người từng
lên tiếng với núi rừng đã bỏ chúng ta
Để trở thành
nhành non mang theo nguồn sống,
Thành cơn mưa
mát lành người đã ngợi ca.
Và tất cả
bông hoa rực rỡ tươi xinh
Đều bừng nở để đón chào người xa khuất
Rồi cõi lặng
im bỗng ngập tràn cả hành tinh
Với danh xưng
rất đỗi khiêm nhường: Trái đất.
Từ khi ông qua đời cho đến thập niên 80 của thế kỷ trước,
đất nước Liên Xô trải qua nhiều thay đổi. Và rốt cuộc, điều phải đến đã đến:
ngày 18 tháng 2 năm 1987, Ban Thư ký Hội Nhà Văn xoá bỏ quyết định khai trừ ông
và khôi phục danh dự cho ông. Năm 1988 tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago lần đầu tiên được xuất bản tại Liên
Xô.
Năm 1990 được tổ chức UNESCO công nhận là Năm Pasternak nhân kỷ niệm 100 năm ngày
sinh của ông. Cùng năm đó, bảo tàng mang tên Pasternak được thành lập tại Peredelkino, lưu trữ nhiều kỷ vật và
hình ảnh liên quan đến cuộc đời và tác phẩm của ông.
Ở phạm vi rộng hơn, có thể ghi nhận việc tiểu hành tinh
3508 ( quay quanh Sao Mộc và Sao Hoả ) do nhà thiên văn Nga Lyudmila Georgievna Karachkina phát
hiện năm 1980 nay được đặt tên Pasternak.
Hiện nay, Đại học Stanford ( Mỹ ) lưu trữ nhiều tài liệu
liên quan đến Boris Pastrrnak và
gia đình ông ( thư từ, bản thảo cuốn Bác sĩ Zhivago và những tác phẩm khác, hình ảnh và
nhiều hiện vật khác nhau ).
Như vậy là sau bao nhiêu thăng trầm, lịch sử đã thực hiện
sự công bằng và nghiêm minh để
trả lại sự tôn vinh xứng
đáng với tài năng và cống
hiến của Boris Pasternak, nhà
văn, dịch giả, nhà thơ, Giải Nobel Văn
học 1958.
