TƯỞNG NHỚ
HỌA SĨ NGỌC DŨNG
Huỳnh Hữu Ủy
Chân dung Ngọc Dũng
dinhcuong
Trong đời tôi, tôi thấy có
một điều may lớn là người nào mà tôi có lòng yêu mến và quý trọng thì trước sau
gì cũng được gặp. Có người thì được gặp gỡ và trở thành quen biết lâu dài, có
người chỉ được gặp thoáng qua nhưng cũng để lại nhiều ấn tượng đẹp. Họa sĩ Ngọc
Dũng là trường hợp thứ nhì ấy. Từ thời niên thiếu, xem tranh của ông, tôi rất
thích; rồi đọc một bài viết của Nguyễn Trung trên tạp chí Văn Nghệ khoảng giữa
thập niên 60, ghi nhận khuôn mặt, đời sống và thế giới hội họa của Ngọc Dũng,
tôi càng hết sức thích thú, và cho mãi tới vài năm gần đây mới tình cờ được gặp.
Gặp nhau lần đầu, nhưng đã như rất thân thiết, và cũng đã nói được với nhau nhiều
điều. Có lẽ vì bầu khí nghệ thuật của ông đã quá quen thuộc với tôi chăng? Hay
phần nào cũng vì dáng vẻ thanh nhã, nhẹ nhàng và điềm đạm của ông càng làm cho
tôi thêm nhiều phần yêu mến.
Trước năm 1975, Ngọc Dũng
là một khuôn mặt nổi bật của hội họa Sài Gòn, đặc biệt trước thời điểm của sự
xuất hiện của nhóm Hội Họa Sĩ Trẻ. Từ năm 1953, ở Hà Nội, ông đã bày tranh
chung với Duy Thanh, nhưng sau khi di cư vào Nam, ông mới thực sự nổi bật. Đề cập
tới nghệ thuật tạo hình Việt Nam hiện đại thì nhất định phải đề cập đến các nhà
điêu khắc và họa sĩ của Sài Gòn của 20 năm 1954-1975. Mà đề cập đến nghệ thuật
hiện đại của Sài Gòn thì không thể nào không nhắc đến ba khuôn mặt Duy Thanh,
Ngọc Dũng, Thái Tuấn, những người nghệ sĩ di cư ấy, quy tụ chung quanh nhóm
Sáng Tạo, đã góp nhiều phần làm mới nền nghệ thuật hiện đại của đất nước. Cái mới
của họ vốn đã tiềm tàng từ đất Bắc, nhưng trong đợt sóng di cư vào Nam, trong một
tình hình hết sức mới mẻ, có lẽ cái dục dã, thúc đẩy của lịch sử đã đưa họ đến
những cách phát biểu mới, phù hợp với đòi hỏi của tình thế và thời đại mới. Dĩ
nhiên, nói rằng nghệ thuật của họ mới mẻ, có nghĩa là phải nhìn họ trong tình
hình của gần nửa thế kỷ trước để xem xét những vận động đổi mới của họ như thế
nào đối với nền nghệ thuật của đất nước, chứ không thể đứng trong thời điểm hiện
nay mà nói thế này, thế khác được. Cũng tựa như ngày nay, đọc thơ Thanh Tâm Tuyền
chẳng thấy gì lạ, nhưng lúc bấy giờ thì quả là quá lạ lùng, có người thích thú,
phấn khích, hạnh phúc trong những cảm hứng thi ca đã hoàn toàn vượt ra thế giới
cũ kỹ, quen thuộc trước đây; ngược lại có nhiều người trợn trừng mắt, giận dữ,
la ó, phản đối, kết án, miệt thị dữ dội. Ngày nay, xem lại tranh của Ngọc Dũng,
Duy Thanh, Thái Tuấn, bút pháp của họ cũng chỉ là dừng ngang mức hậu ấn tượng,
hoặc là dã thú, tượng trưng, siêu thực. Nhưng vào thời điểm đó, người xem tranh
chỉ mới loanh quanh với cái đẹp từ các tác phẩm được sinh sản từ trường Mỹ Thuật
Đông Dương, ổn cố và chải chuốt với nghệ thuật ấn tượng là chủ yếu, thì những
người nghệ sĩ ấy đúng là đã mang lại nhiều cái đẹp mới; đáp ứng với yêu cầu đổi
mới trong tâm hồn và cảm quan người thưởng ngoạn.
Ngọc Dũng sinh hoạt với
nhóm Sáng Tạo và Văn Nghệ rất tích cực, sáng tác mạnh, triễn lãm nhiều lần ở
Sài Gòn và vài thành phố lớn khác của miền Nam. Ngọc Dũng là người rất mê vẽ phố,
gần như Bùi Xuân Phái với với những băng màu về phố Hà Nội ở miền Bắc. Trong một
phòng triễn lãm tranh của ông, ngoài chân dung những thiếu nữ, bóng dáng phụ nữ
khỏa thân, khuôn mặt những người bạn, những tĩnh vật thì hầu hết đều là tranh về
phố. Không chỉ là những khu phố lớn ở đô thị, mà cả những ngóc ngách của các
xóm lao động, những mái nhà ủ dột, bên những trụ điện đường, dưới những hàng
giây điện chăng mắc là một đề tài khá đầy cảm hứng của ông. Đó là cảm giác tôi
còn giữ mãi đến ngày nay khi bước vào một phòng tranh của Ngọc Dũng hơn 40 năm
trước, bày ở Nha Thông Tin Huế, ngay nơi chân cầu Trường Tiền ánh bạc bắc qua
dòng sông thơm tĩnh lặng và êm đềm.
Nói đến tranh phố của Ngọc
Dũng là nói đến một thế giới rất phố của riêng Ngọc Dũng, cũng như nói đến
tranh phố Hà Nội của Bùi Xuân Phái thì phải nói đến "phố Phái" như chữ
dùng của Nguyễn Tuân. Hà Nội phố vốn đã là một biểu hiện văn hóa, nhưng Hà Nội
phố qua mắt nhìn Bùi Xuân Phái thì đã trở nên một biểu hiện văn hóa khác của một
nghệ sĩ lớn của đất nước thời hiện đại. Trở lại với những khu phố, những xóm nhà
của Ngọc Dũng cũng vậy. Nơi những hẽm phố của Ngọc Dũng, chúng ta thường gặp những
tảng màu hơi tối, mà ngay cả những màu tươi sáng cũng dường như đã trầm xuống
khá kín đáo,, và những đường nét biểu hiện, đôi lúc hoang dại một chút, tự nó
đã phô ra một thế giới đầy sinh động và thường ít khi có con người xuất hiện ở
đây. Bút pháp hoàn toàn khác hẳng Bernard Buffet, nhưng ở điểm vắng bóng con
người thì rất giống nhà danh họa này. Nhà cửa, ngõ hẽm, trụ điện đường, một vài
bóng cây tự nó đã có tiếng nói linh hoạt riêng, không cần viện đến sự có mặt của
con người. Ở tranh tĩnh vật của Ngọc Dũng cũng vậy; tĩnh vật của Ngọc Dũng là
thế giới riêng hoàn toàn của ông. Bình hoa trên cái bàn vuông trải chiếc khăn
ca-rô, mấy bông hoa cắm vượt thoát cao một chút, ấm nước và lò lửa để trên nền
nhà gần chân bàn, đấy là đề tài một bức tĩnh vật của Ngọc Dũng. Cái thế giới ấy
gọi là "tĩnh vật" nhưng chẳng tĩnh chút nào, trong cái im lặng có run
rẩy, xao động, như hòa hợp cả hai mặt đối lập ấy để tạo nên một không khí thơ mộng
biết chừng nào. Những đường cong chấm phá và vài nét thẳng thoải mái, giản dị,
màu sắc êm dịu, nồng ấm, ngã sáng xám, gợn lên màu đỏ ẩn chìm. Ánh sáng bên
ngoài không tác động chút nào lên tấm tranh là điều kiện cơ bản để dựng nên một
bầu khí riêng. Và những thiếu nữ của Ngọc Dũng cũng vậy, dáng dấp mảnh mai, cổ
hơi cao nhưng rất quân bình, hòa hợp. Những thiếu nữ Việt trang nhã ấm cúng và
kín đáo ấy đã một thời chinh phục biết bao nhiêu tâm hồn yêu cái đẹp, đến với hội
họa Ngọc Dũng.
Năm 1954, theo các làn
sóng di cư, Ngọc Dũng đi về phương Nam, lập nghiệp ở Sài Gòn, đóng một vai trò
đặc biệt trong nền nghệ thuật mới của đất nước, góp nhiều công trình tim óc, những
tác phẩm đẹp mà hẳn nhiên là trong ký ức của những người yêu thích nghệ thuật vẫn
còn lưu giữ những hình ảnh độc đáo và sáng tạo ấy. Năm 1975 Ngọc Dũng lại phải
di cư một lần nữa,lần này xa hơn nhiều, xa đến nửa vòng trái đất, và định cư ở
Mỹ. Người ta tưởng rằng Ngọc Dũng sẽ làm được việc nhiều trong tình thế mới,bởi
vì rất rõ ràng trên vùng đất đai rộng lớn mênh mông này, từ nghệ thựat cổ điển
đến các hình thức hiện đại nhất của nhânlọai đều có cơ hội phát triễn và nói tiếng
nói của riêng mình. Hơn thế nữa, những trung tâm nghệ thuật lớn của „u châu dường
như cũng đã chuyển về đây, để tạo nên một vẻ mặt mới cho nền nghệ thuật hiện đại.
Có lợi thế rất đặc biệt ấy, mặt khác, những người nghệ sĩ di dân cũng phải đối
đầu với nhiều cam go ác liệt của đời sống công nghiệp nơi đây, và hẳn nhiên là
không dễ gì vượt qua nổi. Nhiều người họa sĩ đã phải bỏ nghề mà mưu sinh tồn tại,
làm những công việc chẳng dính líu chút gì đến nghiệp dĩ và giấc mộng tinh thần
của mình. Đó chính là trường hợp của Ngọc Dũng. Trong 25 năm sống đời di dân dường
như ông chẳng còn làm việc gì được nữa.. Chỉ thỉnh thoảng mới có vài phác thảo,
ký họa vẽ chơi cho đỡ nhớ. Vài năm gần đây, chúng ta mới được xem vài nét phóng
bút của ông, vẽ nhanh bằng mực tàu, in trên vài tạp chí văn nghệ quen thuộc như
Văn, Văn Học, Tạp chí Thơ, Thế Kỷ 21 rất tài hoa, thanh nhã, đôi lúc cho ta thấy
được sự chín muồi của một cây cọ qua sự chín chắn của tư tưởng, cuộc đời và sự
nhuần nhuyễn của bàn tay chủ động. Gần đây, nghe nói ông đang chuẩn bị vẽ lại,
ông có vẻ hào hứng vì các bạn thân của ông là Thái Tuấn và Duy Thanh đã vẽ lại
và thực hiện được những cuộc triển lãm đáng chú ý. Vừa được tin tức như vậy về
Ngọc Dũng, thì bất thần tin buồn lại đến quá đột ngột, ông đã từ biệt chúng ta
vào thượng tuần tháng Bảy vừa qua.
Họa sĩ Ngọc Dũng qua đời
trong sự thương tiếc, yêu mến của bạn hữu và tất cả những ai yêu thích nghệ thuật,
nặng lòng với đời sống văn hóa của dân tộc. Nhật báo Người Việt, cơ quan ngôn
luận hàng đầu của người Việt trên khắp thế giới, loan tin ông qua đời ngay nơi
trang nhất, lại ngay chính nơi mục bình luận của hàng ngày của tờ nhật báo này.
Đó là một thái độ trân trọng đúng mức đối với một nghệ sĩ, một nhà hoạt động
nghệ thuật đã có nhiều cống hiến đặc biệt. Họa sĩ Ngọc Dũng qua đời cũng là một
mất mát lớn không bù đấp được đối với tất cả những ai yêu thích mỹ thuật, bởi
vì rất rõ ràng ông đã có những hứa hẹn đẹp đẽ trong nhiều ngày tới thì lại bất
thần ra đi. Chúng ta nhớ tiếc người nghệ sĩ ấy với lòng biết ơn vì đã được thừa
hưởng nhiều di sản tinh thần của ông để lại.
HUỲNH
HỮU ỦY
Tháng Tám, 2000
Nguồn:
http://vanmagazine.saigonline.com
